Δέκα (συν ένας) λόγοι για τη μελαγχολία γενικώς...

George Steiner
Δέκα (πιθανοί) λόγοι για τη μελαγχολία της σκέψης
Εκδ. Scripta, μετ. Σεραφείμ Βελέντζας

(κεφ. 4, σελ. 42–44)
Όσο πιο έντονη η πίεση της σκέψης τόσο πιο δυνατή και η αντίσταση της γλώσσας που την περικλείει. Η γλώσσα, σαν να λέμε, είναι εχθρική απέναντι στο μονόχρωμο ιδεώδες της αλήθειας. Είναι γεμάτη αμφισημία, πολυφωνικές συγχρονίες. Της αρέσουν τα δημιουργήματα της φαντασίας, οι κατασκευές ελπίδας και μελλοντικότητας για τις οποίες δεν υπάρχει καμιά απόδειξη. Ίσως γι’ αυτό οι μεγάλοι πίθηκοι δίστασαν να τη αναπτύξουν. Τα ανθρώπινα όντα δεν θα άντεχαν χωρίς τα «ζωτικά ψεύδη», όπως τα αποκαλούσε ο Ίψεν. Μια σκέψη περιορισμένη σε λογικές προτάσεις, που θα εκφράζονταν καλύτερα χωρίς λέξεις, ή σε αποδεικτά γεγονότα, θα ήταν τρέλα. Η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η ζωογόνος ικανότητα να αρνούμαστε τις απαγορεύσεις του οργανικού για να πούμε «Όχι» ακόμα και στον θάνατο, βασίζεται εξολοκλήρου στη σκέψη, στη φαντασία που δεν έχει σχέση με τα γεγονότα. Επινοούμε εναλλακτικούς τρόπους του είναι, άλλους κόσμους _ουτοπικούς ή φοβερούς. Επανεφευρίσκουμε το παρελθόν και «προτρέχουμε με το όνειρο». Όσο απαραίτητα όμως κι αν είναι αυτά τα πειράματα σκέψης, όσο μεγαλειωδώς δυναμικά, εξακολουθούν να είναι μυθοπλασίες. Τρέφουν θρησκείες και ιδεολογίες, η λίμπιντο ξεχειλίζει απ’ αυτά (οι «τρελοί, οι ερωτευμένοι κι οι ποιητές» του Σαίξπηρ).
Η γλώσσα μονίμως προσπαθεί να επιβάλει την κυριαρχία της στη σκέψη. Στη ροή της σκέψης προκαλεί δίνες, που εμείς τις ονομάζουμε «πνευματικές διαταραχές», και τα αδιέξοδα εκείνα που είναι γνωστά σαν εμμονές. Παρ’ όλα αυτά, η παρέμβαση, το συνεχές «θόλωμα των νερών», παίζουν κι αυτά ρόλο στη δημιουργικότητα. Σ’ αυτό το παλιρροϊκό κύμα, η πράξη της καθαρής συγκέντρωσης, η απόπειρα να καθαρίσει η συνείδηση από τους ζωτικούς της μύθους, από τις εγρήγορες παραισθήσεις της επιθυμίας, της πρόθεσης ή του φόβου είναι, όπως σημειώσαμε, κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Απαιτεί μια πειθαρχία που έρχεται σε βαθύτατη αντίθεση με τη φυσική γλώσσα, μολονότι είναι διαθέσιμη στα μαθηματικά ή στη συμβολική λογική. Όταν ο Αϊνστάιν επικαλείται την «καθαρή σκέψη», αυτές ακριβώς έχει υπόψη του.
Αυτή η θεμελιακή αντινομία αφενός ανάμεσα στις αξιώσεις μιας γλώσσας να είναι αυτόνομη, να είναι ελεύθερη από τον δεσποτισμό της αναφοράς και της λογικής _αξιώσεις κρίσιμες για τον μοντερνισμό και την αποδόμηση_ και αφετέρου στην ανυστερόβουλη αναζήτηση της αλήθειας, είναι ένα τέταρτο κίνητρο για θλίψη (unzerstörlische Melancholie).

Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο του μικρού «εξαιρετικά κομψού και λογικά ταχτοποιημένου divertimento» _κατά τον μεταφραστή του_ βρίσκομαι. Οφείλω να πω ότι όντως με έχει γοητεύσει και, λειτουργώντας σε ένα προφανές και κοινότοπο επίπεδο, έχω ταυτιστεί με τις αναφορές και τις διαπιστώσεις του (κι η μυλωνού τον άντρα της με τους πραματευτάδες)… Έτσι, η σύμπτωση γεννά αβίαστα την αφιέρωση στον ioeu, που διατύπωσε, στο προηγούμενο ποστ, την επιθυμία να μη λιμνάσουν «τα απόνερα του Ιουνίου» μου· με κάποια επεξηγηματικά «εξτρά» που έσπευσα να διαβάσω διαγωνίως για να τα μεταφέρω (κι ας συγχωρεθώ άλλη μια φορά για ένα ασυνήθιστα _για τα μέτρα μου_ μεγάλο ποστ):

(κεφ. 9, σελ. 74-75) Όσο γνωρίζουμε, όμως, δεν υπάρχει παιδαγωγικό κλειδί για τη δημιουργικότητα […]Τα βοηθητικά μέσα μπορούν να διδαχτούν _ η μουσική σημειογραφία, η σύνταξη και η μετρική, ο μαθηματικός συμβολισμός και οι συμβάσεις, η ανάμειξη χρωστικών ουσιών. Η μεταμορφωτική όμως χρήση αυτών των μέσων με στόχο νέες διαμορφώσεις του νοήματος και νέες χαρτογραφήσεις των ανθρώπινων δυνατοτήτων, με στόχο μια vita nuova της πίστης και του αισθήματος, δεν μπορεί ούτε να προβλεφθεί ούτε να θεσμοθετηθεί. Δεν υπάρχει δημοκρατία για την ιδιοφυία, μόνο μια τρομερή αδικία κι ένα θανάσιμο βάρος. Οι λίγοι, όπως είπε ο Χαίλντερλιν, είναι αναγκασμένοι να πιάνουν τον κεραυνό με γυμνά χέρια.

Και οι πολλοί, συμπληρώνω πολύ-πολύ ταπεινά τα λόγια του ποιητή, είναι καταδικασμένοι να μην τον αγγίζουν ποτέ.
Καλό Ιούλιο!